نوسینی:حسن محمود حمە کریم
شیعە دواى داعش خەریکى چاندنى پرۆژەیەکى لوغمڕێژى خەتەرناکى ترن لە ناوچەکەدا ، بە تەمان ناوچە کوردى و سونە عەرەبەکان جارێتر بگلێنن لە شەڕو ئاژاوەوە ، ئێران بە چاوپۆشى ئەمریکا سەرى مارەکەیەو بەردەوام بیر لە فراوانخوازى و مەزهەبگەرایى و فەرزکردنى هەژمون و هەیمەنەى خۆى دەکاتەوە ، ئەم دۆخە نالەبارە هەلێکى گونجاوە بۆ ئێران بۆ جێبەجێکردنى پرۆژە خەتەرناکەکەى کە لە کۆنەوە نهێنیەو باسى دەکەن و ڕێى پێنەدراوە ، بەتەمایە بە بیانوى (ڕێگاى کەنیزەکان )(طریق السبایا) زەویەکى زۆرى عەرەبى سونەو کوردستانى گەورەو سوریاو لوبنان داگیر بکات کە 1400 ساڵ پێش لە ساڵى 61کۆچى لەکاتى شەهیدکردنى ئیمام حوسەین لە شەرى تۆپ ڕویداوە ، یەزید داواى لە عوبەیدوڵاى کوڕى زیاد والى کوفە کرد سەرى ئیمام حوسەین و ئەو دیلانە کە ژمارەیان 25 یان 27 یان 17 کەس بوون بنێردرێن بۆ دیمەشق تا بیانبینێ ، ئێستە هەوڵێک هەیە بۆ دیاریکردنى ئەو ڕێگایەو دروستکردنى چەندین مەزارگەى شیعە لەو ناوچانەدا ، نەخشەکە وایە کە ئەگەر ڕێگەکە دیاریکرا ، کاروانى ملیۆنى شیعە لە ئەفغانستان و تورکەمەنستانەوە بێنە ئێران ، لە مەشهەدو قوم کۆببنەوە ، لە دەروازەکانى سەرپێڵ و خانەقین و شەهاب و مونزیریەو پەروێزخانەوە بێنە دیوى عێراق ، لەگەڵ شیعەکانى باشورى عێراق هەموو لە کەربەلا یەکبگرن ، پاشان بە کاروانێکى گەورەى ملیۆنى بە پیادەو سەیارە بچنە نەجەف و بەغدادو سامەراو دیالەو تکریت و موسڵ و نەینەوا ، جارێتر هەموو لە ئاسکى کەڵەک (بەلەد) کۆببنەوە ، پاشان بچنە تەلعەفەرو شەنگال ، سنورى تورکیا دەبڕن و بە شارى نێێبیندا دەچنە خوارەوە ، سنورى سوریا دەبڕن و بەشارەکانى سەریکانى و گرێسپى و ڕەقەو حەڵەب و حەماو حومێ دەچنە خاکى لوبنان ، لە بەعلەبەکەوە دێنەوە خاکى سوریاو دەگەنە دیمەشق ، ئەم پڕۆژەیە ئێران سەرپەرشتى دەکات ، گروژمى دوو ملیار دۆلارى بۆ ئامادەکراوە ، دەبێ پرۆژەکە بە بیست مانگ تەواو ببێ ، بۆ ئەوە تیمێک پێکهێنراوەو ڕەزامەندیان وەرگرتووە ، (متەوەلى شەرعى شیعی) لەو پرۆژەیە ئاگادارکراوەتەوە ، تیمەکە لە مەزارگەى ئیمام حوسەین لە کەربەلاوە چونەتە ئاسکى موسڵ و شەنگال و تەلعەفەرو نەینەوا ، تیمەکە بە یارمەتى دیوانى وەقفى شیعەو عەتەبەى موقەدەسەى کەربەلا لەگەڵ زانایانى ئاسەوارو جیولۆجى و پسپۆڕانى مێژوو و جوگرافێى زانکۆى موسڵ ئێستە دیراسەى مەیدانى دەکەن ، پێشکەوتوترین ئامێرى کنەو پشکنین و تەنانەت کەشفى جیۆلۆجى راداریان پێیە ، نیازیان وایە پشکنین بۆ هەموو بستێکى ئەو زەویانە بکەن کە کاروانەکەى پیادا ڕۆیشتووە ، بەدواى تەرسى حوشترو شتێکى کەوتووى ئەو کاروانەدا دەگەڕین کە 1400 سال پێشتر لەوناوە گوزەری کردوە ، باشە دەبێ چى بدۆزنەوەو چیان لێ کەوتبێ تا ئێستە مابێ و بیسەلمێنن هى ئەوانە ، کە دواى ئەوان هەزاران کاروان بەو ڕێیەدا گوزەریکردوە ، ئەو هەوڵانە ژیرانە نیە مەگەر بەزۆر بیسەلمێنن .
ئەو ڕێگەیە کامەیە کە ئەو کاروانەى پێدا ڕۆشتووە ؟
ئەو کاتە لە عێراقەوە بۆ دیمەشق سێ ڕێگە هەبوو: ا. ڕێگەى بیابان : ڕێى نێوان کوفەو شامەو 900 کم بوو. ب. ڕێگەى سوڵتانی : 1800 کیلۆمەترەو لە کوفەوە بە لێوارى دیجلەدا سەردەکەوى بۆ باکورى عێراق و موسڵ. ج. ڕێگەى فورات : بە لێوارى عێراقدا بەرەو ڕۆژئاوا دەڕوات بۆ سوریەو 1100 کیلۆمەترە.
سەرچاوەکان وردەکارى ئەو کاروانەیان لا نیە ، بەڵام مەرجەعى شیعە دەیانەوێ بێسەرچاوە لە خۆوە بڵێن بە ڕێگەى سوڵتانیدا کاروانەکە ڕۆیشتوە کە 1800 کیلۆمەترە ، ئەو ڕایە لەگەڵ هەموو ڕایەکان ناکۆکن ، بەڵکو هەموو نیشانەکان بۆ ئەوەیە کە لە ڕێگەى بیابانەوە دیلەکانیان بردوە لەبەر ئەم هۆیانە : 1. یەزید داواى کردوە بە زویى بیانگەیەننە لام ، کەواتە دەبێ لە ڕێگە کورتەکەوە چوبن کە 900 کیلۆمەتر بوەو ئاویان هەڵگرتوە. 2. هەموو سەرچاوەکان تەنانەت سەرچاوەى شیعەش وەک یەعقوبى و دینەوەرى و تەبەرى و مەسعودى و ئیبن ئەسیرو ئیبن کەسیرو زۆرى تر دەڵێن بە 15 ڕۆژ گەیشتن ، کەواتە ڕێگەى بیابانە. 3. هەر بەو ڕێگەیەدا چوون کە خەلیفە داواى لە خالید کرد بە زویی لە عێراقەوە بگاتە دیمەشق ، خالید کورتترین ڕێگەى هەڵبژارد کە بیابانەو بە دە ڕۆژ فریاى شەڕەکانى دیمەشق کەوت ، 4. ڕێگەى بیابان ڕێگەى بازرگانى و سەربازى ئەو کاتە بوو. 5. ئاشوریەکانیش هەزار ساڵ پێش ئیسلام هەر لەوێوە هاتوچۆیان کردوە. 6. ڕێگەى بیابان ڕێگەى بەرید بووە بۆ دیمەشق کە بەرید دەبێ زوو بگات. 7. کتێبە جوگرافێ و وڵاتناسەکان باسى ڕێگەى کورتى بیابان دەکەن لە کوفەوە بۆ دیمەشق. 8. کاروانەکە ڕاستەوخۆ لە کوفەوە چووە بۆ حیرەو قوتقوخانەو بوقعەو ئوبووعات و مەنزل و لە ڕۆژهەڵاتەوە چونەتە دیمەشق. 9. وشتر ڕۆژى 60کم دەبڕێ ، کەواتە 15 ڕۆژەکە ڕاستە لە بیابانەوە چوون ، ئەگەر لە ڕێگەى سوڵتانیە 1800کم بێت دەبێ وشتر ڕۆژى 120کم ببڕآ کە ئەوەش نەگونجاوە. 10. ناکرێ ڕێگەى بیابان کە 900 کیلۆمەترە بکەنە ڕێگەى سوڵتانیە کە 1800 کیلۆمەترە کە دوو هێندە دەکات ، ئەوە دژ بە عەقڵ و ئایین و مێژوو جوگرافێیە.
تیمەکەى مەرجەعیەت ئێستە خەریکن لە کەربەلاوە تا شەنگال و بەعلەبەک لە سنورى سوریاو لوبنان بە درێژى 1800 کیلۆمەتر پشکنین دەکەن ، دەبێ بە 20 مانگ تەواو ببێ ، بەقسەى خۆیان بەوە گەیشتون کە ڕێگەکە ڕێى سوڵتانیەیەو 1800 کیلۆمەترە ، ئەمانە بە هەوڵێکى زانستى مێژوویى دادەنێن ، بەڵام ئەوە لە بنەڕەتدا دیوى سیاسى و مەزهەبى هەیە ، بۆ گۆڕینى دیموگرافیاى ناوچەکەو سەپاندنى هێزى حەشدە بە درێژایى ئەو ڕێگەیە تا دیمەشق ، ئەوە هەوڵێکى شیعەکانە بۆ بەستنەوەى مەشهەدو قوم بە کەربەلاو دیمەشقەوە ، وەک هەوڵى جولەکە لە دوجەیل کە بەدواى هەیکەلى سولەیماندا دەگەڕێن کە سێهەزار ساڵە ون بووە ، شیعەکان بەتەمان دواى دۆزینەوەو دیاریکردنى ڕێگەکە ، بە درێژایى ئەم ڕێگەیە کە بەناوجەرگەى سونەو کوردا دەڕوات سەدان مەزارگەو حوسەینیە بکەنەوە ، سەدان سەربازگەو بارەگاى چەکدارى حەشدى شەعبى و میلیشیاى شیعە دابمەزرێنن بە پاساوى پارێزگارى ڕێگەو زیارەتکاران و شوێنە پیرۆزەکان ، ئەو ڕێگەیەش میوانخانەو چێشتخانەو چاخانەو ئاوفرۆشتنى زۆرى دەوێت ، بە نیازن بەشێکى ئەو ئەرکە وەک کاسبى و بازرگانى بسپێرن بە کوردو بەشێکى بە سونەى ناوچەکە ، هانیانبدەن و تەماعیان بخەنەبەر بۆ خزمەتکارى زیارەتکاران بێئەوەى بەخۆیان و بە خەتەرەکە بزانن ، بەنیازن ئەوەى دژایەتى ئەو ڕێگاو مەزارگەو پرۆژەیە بکات تۆمەتیان بۆ هەڵبەستن و سزاى توندیان بدەن ، کورد ساویلکەو سادەیەو ناوچەى نەینەواو موسڵاویش بە ترسنۆک و پولەکی ناسراون ، ئاسان کاریان لەسەر دەکرێ ، بۆ خۆپارێزى هەموو شت قبوڵدەکەن ، ئەوسا مەرجەعیەت هەزاران بازرگان و ماڵە شیعە دێنن ، زەوى و خانوو دوکان و بازاڕیان بۆ دەکڕن ، بە درێژایى ئەو ڕێیانە دایاندەمەزرێنن ، ئەوسا مەسیرەى ملیۆنى شەوانە ڕۆژى ڕێکدەخەن و ئەو هەرێمە سونە عەرەبى کوردیە پڕ دەکەن لە شیعارو عەزادارى و سینە زەنى و زنجیرکارى و لەخۆدان ، ئەو ڕێگەوبان و شارە سونیانە پڕ دەکەن لە وێنەى ئیمامەکان و شەهیدەکان و شیعارى یاحسین و یا فاتیمەت الزەهراو یاابوالفەزل العباس و یا مهدى و بەردە مۆرەو شەجەرەى بە درۆ دروستکراو ، ئەمریکا ڕیگە بەشیعە دەدات و چاوپۆشى دەکات ئەو پڕۆژە جێبەجێبکەن ، بەو پڕۆژە دوژمنکارانەیە جارێتر ڕقى گەنجانى خوێن گەرمى سونە توندو تۆڵەسێن دەکەن ، هانیاندەدەن بکەونە خۆسازدان و دروستکردنى گروهى ئیرهابی توندتر لە داعش لەژێر چاودێرى موخابەراتى ئەمریکاو ناوچەکە ، چەندین کەناڵى تایبەت بەناوى سەبایاو ڕاس الحسین دەکەنەوەو خەڵک هان و گەرمدەکەن ، وڵاتى چین گەورەترین ڕێگاى بازرگانى جیهانى بەناوى ڕێگاى حەریر دروستدەکات ، منافەسەى ئەمریکاى پێدەکات و ئابورى خۆى پێبەهێز دەکات ، مەرجەعیەتى ڕەشیدی عەتەبەى حوسەینیش دەگەڕێن بە ڕێگاى سەبایا و دواى شتە بێمانا فیتنە ئامێزە خیلافیەکانى مێژوو ، ئێران دەیەوێ لەو ڕێگایانەوە شیعەى داماو تەعبیئە بکات ، پارەو سامانیان کۆکاتەوەو درێژە بە شەڕى مەزهەبى بدات لەو وڵاتە کاولانەى کە هەر خۆى وێرانى کردون ، ئێران دەیەوێ بیانوو بدۆزێتەوە هەتا بەزەبرى هێز ئەو ناوچانە بکاتە شیعەو هیلالى شیعى کە نیازە تا 2050 تەواوى بکات پێشبخات بۆ 2030 ، شیعە دەڵێن دۆزینەوەى ئەم ڕێگایە کارێکى مێژووییە ، بەڵام نەخشەیەکى جەهەنەمیە ، بۆ جارى دووەم کاولکردنەوەى ناوچە سونیەکان و دزینى نەوت و سامان و بەهێزکردنى ئابورى ئێرانە ، ئەمە نەخشەیەکى دڕندانەی موشتەرەکى ئێران ئیسرائیلە بۆ دروستکردنى ئیمپراتۆریەتى فارسى سەفەوى و ئیسرائیلى کوبرا ، ئەم ڕێگایە ناوچەیەکى ستراتیژیە لە نێوان تورکیاو عیراق و سوریاو ئیرانداو پڕە لە نەوت و غازو دەیانەوێ سەیتەرەى بکەنە سەر ، نەخشەیەکى ئایدۆلۆجی داگیرکاری سیاسیە بۆ گۆڕینى دیموگرافی ناوچەکە ، وادەکات سونەش بگەڕێن بەدواى ڕێگاى فتوحات و پاکردنەوەى خاکى عێراق و کوردستان لە ستەم و زۆردارى فارسى ساسانى ، دەیانەوى سونەش یادى سەعدى کوڕى ئەبى وەقاس بکەنەوە کە لە شەڕى قادسیەدا مەدائینى گرت و ڕۆستەمى کوشت و یەزگوردى پاشایانى ڕاونا بۆ پشتى ئەسفەهان و خۆراسان ، کامیان لە پێشترە ؟ ڕێگەى فتوحات کە هەزاران کتێب و سەرچاوەى دایک بە وردى باسى دەکات و ناوچەکەیان ڕوناککردەوە بە نورى ئیمان و پاکردنەوەى لە تاریکى و زۆردارى و ئاگرپەرستى ، من دەبینم لە دواییدا حکومەتى هەرێمى کوردستان چاوپۆشى و کارئاسانیان بۆ دەکەن ، یەکێ لە شتە پڕوپوچەکانى ترى شیعە ئەوە بوو لەم ڕۆژانەدا لە کەربەلا مەقامى جوبریل کرایەوە ، گوایە جوبرەئیل دابەزیوەو لەگەڵ ئیمام عەلى و دواتر لەگەڵ ئیمام حسەین وتووێژى کردووە ..
لە پارێزگاى موسڵ کۆمەڵێک مەشهەدو قەبرى بنەماڵەى ئیمام حسەین هەیە ، ئەوانە چۆن ناونراون و دروستکراون کە ئەوان هەرگیز نەچونەتە ئەو ناوچەیە ، بۆ نمونە لە ئاسکى موسڵ مەشهەدو جێنزرگەیەک هەیە بەناوى عومەرى کوڕى ئیمام حوسەین ئیمام عەلى ، گۆڕى جەعفەر محمد بن عەلى لەوێیە ، مەزارێک لە شەنگال بۆ زەینەب الکبرى دروستکراوە بێئەوەى زەینەب موسڵى دیبێ و لەوێ مردبێ ، گۆڕى زەینەب لە مەدینەیە ، لە نێوان زەینەب الکبرى خوشکى گەورەى حوسەین و زەینەب الصغرى کچى حوسەین تێکەڵیەک دروست بووە ، زەینەب لە دیمەشق لە یەزید توڕە دەبێ دەڵێ بۆ حوسەینت کوشت و وات پێکردین ؟ کەواتە لە شەنگال نەمردوە ، دوایى بنەماڵەى حوسەین و حەزرەتى زەینەب و فاتیمەى کچى حوسەین لە دیمەشقەوە بەڕیکرانەوە بۆ مەدینە ، هەموو سەرچاوە مێژوییەکان وادەڵێن ، کەواتە قەبرەکەى شەنگال هەڵبەسراوە ، لە داقوق مەزارى سەیدە زەینوالعابدین هەیە کە ئەو شوێنەى نەدیوە ، لە شەنگال مرج العزرا هەیە ، مەزارگەی عەبدولڕەحمانى کوڕى زەینولعابدین و خەڵوەتگەیەک و مەقبەرەى ڕەئس الحسین لە موسڵ هەیە ، ئەمانە بۆ لەوێن ؟ ئەوانە هەموو بەدرەدین لوئلوئى شیعە دروستیکردن دژى سونە ، ئەو دەوڵەتى ئەتابەکى لە موسڵ ڕوخاندو خۆى چووە جێگەیان ، بەدرەدین لوئلوئى ئەرمەنى ئەتابەکى کۆیلەى سوڵتان نورەدین ئەرسەلان حاکمى موسڵ بوو ، ئیبن کەسیر دەڵێ خۆى و سوپاکەى شیعەى ڕافیزى بوون ، هەموو ساڵێک قەندیلێکى ئاڵتونى هەزار دینارى بەدیارى دەنارد بۆ سەر گۆڕى ئیمام عەلى ، ئیمامى زەهەبى دەڵێ هەموو ساڵێک ئاهەنگى شەعانینى دەگێراو زۆرترین مەسرەفى بۆ دەکردو پڕ بوو لە شەراب و ڕەقس و سەما ، لە ئاهەنگى گاورەکان بەشدارى دەکردو لە وتارەکەیدا دەیوت عیسا کوڕى خوایە ، ئیبن کەسیر دەڵێ ڕۆڵى گەورەى هەبوو لە ڕوخانى خەلافەتى عەباسیدا ، بەدرەدین چوو بۆ لاى هۆلاکۆ تا ڕازى بکات هێرش بکاتە سەر بەغدادو خەلافەتى عەباسى بڕوخێنێ ، دواتر ئەو هانیدا خەلیفە بکوژێ ، ئیسماعیلى کوڕى وەک فەرماندە بۆ هاوکارى هۆلاکۆ نارد ، ئیمامى زەهەبى دەڵێ : کە سوپاى تەتار چووە بەغداد ساڵى 656ک 1258 ز ، بەدر خۆى هاتە بەغدادو دەستخۆشى لە هۆلاکۆ کردو دیارى زۆرى بۆ هێنا ، لە ناویاندا پارچە گوارەیەکى ئاڵتونى گرانبەها بوو خۆى کردیە گوێى هۆلاکۆ ، هۆلاکۆش لەسەر موسڵ داینایەوە ، پەیوەندیان خۆش بوو ، داواى کچى هۆلاکۆى کرد بۆ ئیسماعیلى کوڕى ، پاش ماوەیەک نێوانیان تێکچوو ، سوپاى تەتار موسڵى گرت و تاڵانى کرد ، بەدرەدین پەنجا ساڵ حوکمێکى پڕ لە ستەم و زۆردارى لە موسڵ کرد ، هەوڵى بە شیعەکردنى خەڵکى موسڵیدا ، چەند مەزارێکى شیعەى لە بەعشیقەو تلکیف و شەنگار دروستکرد ، زانایەکى زۆرى سونەى کوشت ، قوتابخانەو مزگەوتەکانیانى کردە مەزارى شیعە ، مەزارو مەقاماتى شیعە لە موسڵ خیلافى زۆرى لەسەرە ، شیعە هیچ مەزارگەیەکیان لە موسڵ نیە بنەڕەتى مێژوویى هەبێ ، بەدر قەبرى عەدى کوڕى موسافیرى ئەمەوى و مەزارگەى لالشى کاولکرد ، وتى ئەم یەزیدیانە ئەتباعى یەزید کوڕى موعاویەن ، زۆربەى یەزیدیەکان و شێخەکانى کوشتن ، تۆڵەى حوسەینى لە سونەو یەزیدى کردەوە ، ئەو مەزارگانە لە ناوچەى موسڵ ئەو دروستى کردن .
وشەى سەبایا بۆ ئەو دیلانە دروست نیە ، بە مەبەست وا دەوترێ ، ئەوانە دیل بوون نەک کەنیزەک ، سەرچاوە شیعەکانیش وەک مەسعودى و یەعقوبى باسى کوژرانى حوسەینیان کردوەو وتویانە هیچ هاشمیەک و قوڕەیشیەک بەسەبى نەبراوە ، بحار الانوار کتێبى گەورەى شیعە کە 110 مجەڵەدەو پڕە لە گومان و شێواندن لەو باسەدا دەڵێ ئەوان سەبى نەبوون و بە کەنیزەک نەبراون ، تەنانەت زەینەب لە بارەگاى یەزید دەڵێ ئێمە هاودینین ، هاودین نابێتە سەبایا .
