دكتۆر عوسمان بۆ باڵكێش: پێویستە كورد یارمەتی كازمی بدات و پارتیش لەگەڵ هەردوو سەركردەكەی یەكێتی كۆببێتەوە
دكتۆر عوسمان عەلی، سەرۆكی ناوەندی تاسك بۆ توێژینەوەی زانستی، لە هەڤپەیڤینێكی تایبەتدا لەگەڵ تۆڕیی میدیایی باڵكێش، باس لە پەیوەندیەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق دەكات و هەروەها باس لە هەڵەكانی عێراق و كورد دەكات لە قۆناغەكانی ڕابردوودا ، باسی ئەوە دەكات كە كورد دەبێت چۆن مامەڵە لەگەڵ عێراقی نوێدا بكات.
باڵكێش: پەیوەندیەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق چۆن دەبینیت؟
دكتۆر عوسمان عەلی:بە گشتی دۆخی پەیوەندیەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق دۆخێكی هەستیارە ئێستا ناتوانین بڵێین دۆخی پەیوەندیەكانیان لە ئێستادا زۆر باشە، لەبەر ئەوەی كە حكومەتی عێراق ئێستا كۆمەڵێك مەرجی بۆ هەرێمی كوردستان داناوە كەمەرجی زۆر قورسن كە هەرێم دەبێت جێبەجێیان بكات،
بەغداد ئێستا دەبینێت حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر لاوازە، یەكەم لەبەر باروودۆخی نێودەوڵەتی و دووەمیش لەبەر بارودۆخی ئیقلیمی، ئێستا حكومەتی هەرێمی كوردستان، پەیوەندیەكی زۆر باشیی نییە لە گەڵ وڵاتانی جیهان بەتایبەتی وڵاتی توركیا.
ئێستا پەیوەندیەكانی نێوان بەغداد و ئەنكەرە هیچ عەیبێكی نییە و باشبوەتەوە، توركیا جۆرێك لە بۆچون هەیە دەڵێت: ئێمە دەبێت لەمە بەدواوە لەگەڵ بەغداد مامەڵەبكەین، نەك هەرێمی كوردستان، لە ڕاستیدا لەگەڵ هەرێمی كوردستانیش مامەڵە دەكات بەڵام زیاتر گرنگی دەدات بە مامەڵە كردن لەگەڵ بەغداد.
هۆكارێكی ترهەیە بۆ ئەوەی كە بەغداد نەتوانێت موچە بنێرێت بۆ هەرێمی كوردستان، ئەویش ئەوەیە كە بەغداد بەتەواوەتی لەوە تێگەیشتووە و هەستدەكات كە دووبەرەكی لە نێوان نێوماڵیی كوردیدا هەیە، بەغداد ئاگادارە كە پارێزگایی سلێمانی داوای جۆرێك لە لامەركەزیەت دەكات، كە دەتوانێت لە دواڕۆژدا ئەو لامەركەزیەتە بەرەو دوو ئیدارەیی ببات لە ناو هەرێمی كوردستاندا، ئەوەش بۆ هەرێم خراپە بۆیە بەغداد ئەو هۆكارانەی هەیە و لە ئێستادا دەتوانین بڵێن نە پەیوەندیەكی خراپە نە پەیوەندیەكی باشە، لەبەر ئەوەی ئئەم حكومەتە نوێیە كە ئلە عێراقدا هەیە بەو شێوەیە خۆیی دەردەخات كە هیچ كێشەیەكی لەگەڵ هەرێمی كوردستاندا نییە.
باڵكێش: هەرێم دەبێت چیی بكاتب ۆ ئەوەی بەهێز دەربكەوێت؟
دكتۆر عوسمان: بە بۆچونی من دەبێت تێگەیتنێك هەبێت لە هەرێمداوەك سازشێكی نیشتیمانی، ئەو سەركردایەتیانەی كە لە نێو هەرێمدا هەیە بەتایبەتی لە نێوان یەكێتی و پارتیدا كە لە یەكێتی كاك بافڵ و كاك لاهور سەركردەی یەكەمن و لە پارتیش كاك مەسرور و كاك مەسعود، دەبێت راستەوخۆ لەگەڵ یەكتردا مامەڵة بكەن.
واتە دەبێـت پارتی دیموكراتی كوردستان مامەڵەی ڕاستەوخۆ لەگەڵ هەردوو سەركردەكەی یەكێتیدا مامەڵە بكەن،ئەوەی كە ئێستا هەیە كە پارتی دەیەوێت لەگەڵ بافڵ مامەڵە بكات، باشنییە و دەبێت پارتی لەگەڵ لاهوریش مامەڵە بكات.
ئەگەر ئێمە پێوەرمان بۆ خیانەت لە 16ی ئۆكتۆبەر بۆ یارمەتیدانی بەغداد بووبێت، پێمان وابێت لاهور كردویەتی ، لاهوریش رۆڵێكی گەورەی هەبووە لەو كارەدا، دەبێت پارتی لەگەڵبافڵیشمامەڵە بكات چونكە لاهور هێزێكی گەورەی لەناو یەكێتیدا هەیە .
ئێستا هەم حكومەتی هەرێمی و هەم حكومەتی عێراق پەیوەندیەكی بەهێزیان لەگەڵ ئەمریكادا هەیە و بەبۆچونی من ئەمریكا نایەوێت هەرێمی كوردستان لاواز بێت، بەڵكوو دەیەوێت حكومەتێكی بەهێزی هەبێت بەڵام بەهێزبێت و لە ناو عێراقدا بێت،نایەوێت عێراق لاواز بێت و ناشیەوێت هەرێم لاواز بێت.
ئەمریكا لەگەڵ ئەوەنییە كە هەرێمی كوردستان لاواز بێت و ببێتە دوو ئیدارە.
لێرەدا دەبێت ئەمریكا بێتە نێوان یەكێتی و پارتی و رێكیان بخاتەوە و بچێتە بەغدادیش پێیان بڵێ كە لەگەڵ هەرێم ڕێككەوێت و یارمەتی هەرێمی كوردستان بدات، چونكە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە بواریی ئابوریەوە لە دۆخێكی زۆر زۆر خراپدایە.
باڵكێش: ئایا تەنها هەرێم دەستوری پێشێل كردووە یان عێراقیش پێشێلی كردووە؟
دكتۆر عوسمان عەلی: ئەگەر ئێمە باسی شكاندنی دەستور بكەین ئەوا دەبینین ئەگەر هەرێم دووس ێ بڕگەی شكاندبێت، ئەوا عێراق لە 2007ەوە 51 بڕگەی دەستوریی لە بەرامبەر هەرێمی كوردستاندا شكاندووە.
بۆنمونە ماددەی 140 حكومەتی عێراق جێبەجێی نەكردووە، كە دەبوو بیكات چونكە زۆر زۆر گرنگە، دووەم بودجەی پێشمەرگەی هەرێمی كوردستانی نەناردووە ئەوە كەمافێكی دەستوریە و هیچ پەیوەندی بە كێشمەكێشیی سیاسیەوە نییە،پەیوەندی بە بودجەی هەرێمەوە نییە و دەبێت بەودجەی تایبەتی هەبێت و دەبێت بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ بودجەكەی دابین بكرێت چونكە پێشمەرگە بەشێكە لە سوپایی عێراق كە لە هەرێمی كوردستاندایە، ئەوەش شگاندنی دەستوریی عێراقە.
شتێكی تریش هەیە زۆر گرنگە ئەویش ئەوەیە كە دەبێت ئەنجومەنی فیدراڵی لە عێراقدا دابمەزرێت بەڵام تا ئێستا دانەمەزراوە، ئەوەش هەڵەیەكی گەورەی دەستورییە.
بۆنمونە ئێستا عێراق دەڵێت: باهێز بنێرینە سنورەكان ، ئایا ئەو هێزە هێزێكی نیزامی و ڕاستەقینەیە كە لە عێراقدا هەیە و دەیەوێت دەستوریەن بچێتە عێراق بێگومان ئەوەش گومان و كێشەیی گەورەیی لەسەرە،هەرێم مافیی ئەوەی هەیە كە رێگە بەمە نەدات.
بۆ وەڵامی پرسیارەكەشت، هەرێمی كوردستان تاوانبارە لە پرسیی دەستوردا ، مادام هەرێمی كوردستان بەشێكە لە عێراق و لە عێراقدا دژیت شتێك هەیە پێی دەوترێت دەستور دەبێت بە دەستور مامەڵە بكات، پێویستە مافە دەستوریەكانی خۆت بەدەست بهێنیت ، ئەگەر بەدەستت نەهێنا دەبێت بچیتە مەحكەمەی فیدڕاڵی لە عێراق بۆ ئەوەی شكات لە عێراق بكەیت.
بەدەر لەوەش مادام هەرێم بەشێكە لە عێراقی فیدراڵ دەبێت داهاتەكانی شەفاف و ڕوونبێت، دەبێت داهاتەكان ساڵانە هەموو داهاتەكان بداتە بەغداد و ئەو پارانەشی كە بۆ هەرێم دێت بە وەسڵ بنێردرێتەوەبۆ بەغداد زۆر شەفافانە، چونكە لە بەغداد حكومەت هەیە و دەبێت سەیری بكات و ئەوپارەیە دیاریی نییە بەڵك ومافە ولە هەموو حكومەتە فیدراڵیەكان ئەو كارە دەكرێت.
بابەتێكی تر هەیە پرسی غاز و خاڵە سنوریەكانە بەپێی دەستوری عێراق لە ماددەی 112 حكومەتی هەرێم مافی هەیە نەوت و غاز بنێرێتە دەرەوەی وڵات بەڵام ئەمە دەبێت بەدەستور ئەو كارە بكرێت و بەگوێرەی دەستور مامەڵە لەگەڵ ئەمە بكرێت بەو شێوەیە هەرێم دەتوانێـ دەریبهێنێت.
بەپێی ئەو ماددەیەی سەرەوە دەبێت حكومەتی عێراعێراق بەوردی ئاگاداریی ئەو بڕە نەوت و غازەبێت كە دەینێرێتە دەرەوەی وڵات بەڵام هەرێم ئەوەی جێبەجێ نەكردووە، ئەوەش هەڵەیەكی گەورەیە.
خاڵێكی تر كە پێویستە قسەی لەسەر بكەین، لە هەموو دەوڵەتە فیدراڵەكان وەك كەنەداو ئەوانی تر خاڵە سنوریەكان بە شێوەی هاوبەش لەگەڵ هەرێمەكان بەڕێوە دەچێتداهاتەكەشیی بەم شێوەیە دابەش دەكرێت، هەرێمەكە چەند داهاتیی پێویست بوو لێی دەردەهێنرێت و پاشماوەی پارەكە ڕادەستی مەركەز دەكرێت ئەوە لە كەنەداش بەو شێوەیەیە.
لە ساڵی 2006ەوە هەرێمی كوردستان ئەم كارەی نەكردووە، جاران حكومەتی هەرێمی حكومەتێكی دیفاكتۆ بوو، بەڵام ئێستا دۆخەكە گۆڕاوە لە رووی نێودەوڵەتیەوە ، هەرێم ئێستا وەك جاران ناتوانێت رەفتار بكات و ناتوانێت دەست بخاتە سەر داهاتەكان و داهاتی ناوخۆ و داهاتی نەوت و غاز.
باڵكێش: هەرێم چی بكاتب ۆ ئەوەی پشتیوانی ئەمریكا بەدەست بھێنێت بۆ بەدەست هێنانی مافەدەستوریەكانی خۆیی؟
دكتۆر عوسمان عەلی سەرۆكی ناوەندی تاسك بۆ توێژینەوەی زانستی : بە بۆچونی من حكومەتی كازمی ئاڵۆزی زۆریی لەگەڵ میلیشیاكاندا هەیە و شەرێكی گەورەشیی لەگەڵ ئێران و لایەنە شیعە ئێرانیەكانی عێراق هەیە.
دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان، زۆر فشار نەخاتە سەر حكومەتەكەی كازمی و شەر لەگەڵ كازمیی نەكات بە هیچ شێوەیەك ،تا ئەو رادەیەیی ئەگەر عێراق هێز بنێرێتە سەر داعش یان بۆ خاڵە سنوریەكان پێویستە هەرێم زۆر نەیكاتە كێشە دەبێت هەرێم ئاسایی مامەڵە بكات.
كورد لە عێراق هەڵەیەكی گەورەی لەگەڵ داعشدا كرد، پێویستە ئەو هەڵەیە لەگەڵ مستەفا كازمیدا دووبارە نەكرێتەوە،لەبەر چەندین هۆكار كەیەكێكیان ئەوەیە كە ئەمریكا دەیەوێت مستەفا كازمیی سەركەوتووبێت،ئێمەش پێویستە بە ئەمریكا بڵێین ئێمە یارمەتی دەریی تۆبوویین یارمەتیدەریی كازمیش دەبیت.
چونكە ئەو هەڵەیە وال ە میلیشیا شیعەكان دەكات كە بەهێزتر بنەوە دژی عێراقیش، ئێمە نابێت ئەو هەڵەیەی بەرامبەر داعش كردمان بەرامبەر كازمیش بیكەین، كاتێك داعش بەرەو بەغداد دەڕۆشت .كێشەكەی عێراق و شیعە بوو، بەڵام كورد بەهۆی ئێران و دووبەرەكی كورد خۆی وایكرد ، ئێران كورد و پێشمەرگە بخات بەرەی شەریی داعشەوە،ئەوەش داعشی نیگەران كرد و پێی وابوو كورد دژیی داعش بەرە دروست دەكات.
پێویستە كورد مامەڵەیەكی زۆر باش لەگەڵ عێراقدا بكات و رووبەرووی ئەو گرفتانە ببێتەوە كە رووبەرووی خۆی و عێراق بوەتەوە پێویستە كورد یارمەتی كازمی بدات و داوای مافە دەستوریەكانی خۆیی بكات.