رێبوار فەتاح بۆ باڵكێش: ئەردۆغان دەیەوێت وەك سوڵتانێكی گەورە دەربكەوێت

لەهەڤپەیڤینێكی  تایبەتتدا، لەگەڵ ڕێبوار فەتاح، پسپۆڕ لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست دەربارەی دۆخی ئێستای ناوچەكە و هێرشەكانی توركیا بۆ سەر ڕۆژئاوا و باشوری كوردستان دەڵێت: ئێستا دۆخی ئەدرۆغان بەشتی لە ئاستێكی زۆر خراپدایە و دەیەێت بەم كارانەی پێگەیەكی نوێ بۆخۆی دروست بكات، بەڵام ئەردۆغان باجی كارەكانی دەدات.

باڵكێش: خوێندنەوەتان لەسەر هێرشەكانی توركیا بۆ سەر هەرێم چییە؟

هێرشەکان بە پلەی یەك بۆ مانەوەی ئۆردۆغان خۆیەتی لە دەسەڵاتدا؛ ئەم دەزانێ پاش چەندین ساڵ لە دەسەڵاتدا و پاش شکستخواردنی تورکیا لە زۆر ڕووەوە، هەڵبژاردنەوەی وەك سەرۆك کۆمار ئاسان نیە، ئەمەش پاڵی پێوەدەنێ چەندین هەنگاو لە بەرژەوەندی خۆی بنێ، لەلایەك، خۆی بە سەرکردەیەکی نەتەوەپەرستی تورك، لە لایەکی دیکەوە، خۆی وەك سوڵتانێکی ئیسلامی دەناسێنێ، کە هەم تورکیا دەگەڕێنێتەوە بۆ شکۆی ئیمڕاتۆریەتی عوسمانی، و هەم دژی بەهای ئاینەکانی دیکە کار دەکات. ئەم لافەی ئۆردوغان هەم ئیسلامیەکان ڕازی دەکات، هەم تورکە ڕەگەزپەرستەکان، بەردەوامیش ئەم ڕەواجدانە بە خۆی بەکاردێنێ بۆ خستنە دەستی جومگە کاریگەرەکانی دەوڵەت؛ دەبێتە بە دکتاتۆرێك کە تەحەدا نەکرێ، خۆ ڕەنگە ئەم یەکەم سەرکردەی تورك بێ، بەهاکانی ئەتاتوك پەراوێز بخات. بەمەش ئۆردۆغان دەخوازێ هەڵبژاردنەوەی خۆی دەستەبەر بکات. پ ك ك تەنیا پاساوە، کە تورکیا خۆی قەبەی کردووە؛ دەنا کاریگەرێکی ئەوتۆیان لەسەر تورکیا نیە، دیمەنە گەورەکەش هەر ئەم بۆچوونە دەبێژێ.

باڵكێش: بۆچی بە جارێك توركیا باشور و رۆژئاوای كوردستانی كردوەتە ئامانج؟

تەنیا باشور و ڕۆژئاڤای نەکردووەتە ئامانج، ئۆردۆغان لە چەند بەرەیەکدا کار دەکات. دوانیان پەیوەندی بە کوردەوە هەیە، باشور و ڕۆژهەڵات. گومان لەوەدا نیە، کە گەلی توركیا، بە بەشێکی زۆر لە کوردیشەوە، لەسەر ئەوە ڕاهێنراون کە کورد یەکیەکە لە کێشە بنەڕەتیەکانی تورکیا. لەمەش گرنگتر مێشکیان شۆراوەتەوە بەوەی، کە کێشەی کورد تەنیا بە سەرکوتکردن چارەسەر دەکرێ. ئێستا کە ئۆردۆغان کوردی هەموو لایەك سەرکوت دەکات، ختوکەی هەستی ڕەگەزپەرستانی تورکیا دەدات. ئەمیش هاوکار دەبێ لە ڕەواجدان بە خۆی. هەڵبەت کورد خۆشی هاوکارە لە پاساودان بە تورکیا. خەباتی چەکداری پ ك ك لە باکوور؛ مەڵاسدانی پ ك ك لە باشور و بەستنەوەی ڕۆژئاڤا بە پ ك ك-ەوە هەموو پاساون بۆ تورکیا بۆئەوەی بەرگێکی ڕەوا بۆ سەرکوتکردنی کورد بپۆشێ. دەنا دەبێ بوونی پ ك ك لە قەندیل، چ کاریگەریەکی لە خەباتی ڕەوای گەلی کوردستان لە باکور هەبێ! وەکیتر، بڵاوکردنەوەی سەدان هەزار وێنەی سەرۆکی پ ك ك لە ڕۆژتاڤادا، زۆرجار دژ بە خواستی خەڵکی ناوچەکە خۆی، دەبێ چ مانایەك ببەخشێ! دیارە کورد بەشێکە لە نەتەوەکانی خۆرهەڵات و ناتوانێ لە دروشمی یەك سەرکردە، یەك ئاڵا و یەك زمان ڕزگاری ببێ.

ئۆردۆگان تەنیا پەلاماری کوردستانی نەداوە، جیهادیی بەکرێگیراو و سەربازی تورك، ئێستا لە لیبیا هاوکاری ڕژێمەکەی تەڕابلوسن دژی ڕژێمی تەبروكی خەلیفە حەفتەر. تورکیا تەرازوی هێزی لەم وڵاتەدا گۆڕی بە هاوکاری ڕژێمی ئەلسەڕاج، بۆ داڕشتنی دیفاکتۆیەکی نوێ لە دەریای ناوەڕاستدا، کە جێیەکی ستراتیجی و ئابوری، بە تایبەتیش نەوت و گازە. ئایدیۆلۆجی ڕژێمی ئەلسەڕاج ئیخوان مسلمینە و لەگەڵ ئایدۆلۆجی ئەکەپەی ئۆردۆغادا تەبایە. ئەمیش گرفتی گەورە دەئافرێنێ بۆ هەندێك لە هێزەکانی ناوچەکە، وەك میسر، سعودی و کوەیت. میسر هاوکاری حکومەتەکەی خەلیفە حەفتەر، کە پێتەختەکەی  شاری تەبروكە، دەکات، لە کاتێکدا ئیمارات و تورکیا هاوکاری ئەلسەڕاجن. هەروەك هاوکاری تورك بۆ دەسەڵاتی ئەلسەڕاج، تورکیا ناکۆك دەکات لەگەڵ فەڕەنسا و ئیتالیادا.

ئۆردۆغان هەنگاوی جدی دیکەی ناوە، لەلایەك، بۆ کۆکردنەوەی ڕایگشتی تورکیا؛ لەلایەکی دیکەوە، بۆ ڕەهاکردنی دەسەڵاتی خۆی. گۆڕینی سیستمی حوکمڕانی لە پەرلەمانیەوە بۆ کۆماری و گرتنەدەستی زۆربەی دەسەڵاتەکان، بەشێکی گرنگە لەم پیلانەی ئۆردۆگان. هەروەك گۆڕینی دادوەر و سەرکردە چەکدارەکان بە پیاوانی خۆی، دیسانەوە سەپاندنی دەسەڵاتی خۆیی و ڕەهاکردنێتی.

ئۆردۆغان بەمانەشەوە نەوەستاوە هەنگاوی دیکەی ناوە، کە ڕایگشتی زۆربەی تورك و ئیسلامیە تەسکبینەکان بەلای خۆیدا ڕابکێشێ. وەك گەڕاندنەوەی ئایە سۆفیا لە مۆزەخانەوە بۆ مزگەوت، کە بریارێکی سیاسیە. دەنا سێ هەزار مزگەوت لە ئەستەمبوڵدا هەن. ئایا پێویستی بە یەکیەکی دیکەیە! ڕاستە ئەم بڕیارە کۆمەڵی نێوەدەوڵەتی سەغڵەت کرد، بەڵام لە نێو تورکیادا، جەختی ئۆردۆغانی لەسەر ئیسلام و دوژمانیەتی کریستیانەتی کردەوە، کە دیارە خۆی و حزبەکەی ئەمە دەخوازن.

ئەم هەنگاوانە هەموو هاوکارن بۆ شکاندنەوەی ڕایگشتی بەلای ئۆردۆغان لەلایەن تورك و بەشێكیش لە کوردەوە..

باڵكێش: بۆچی لە ڕووی نێودەوڵەتیەوە جیهان لەبەرامبەر هێرشەكانی توركیا بێدەنگە؟

کۆمەڵێك هۆکار هاوکارن بۆ بێدەنگی کۆمەڵێ نێودەوڵەتی لە پەلاماردانی تورك بۆ باشور و ڕۆژئاڤا. یەکیەکیان ئەوەیە کە تورك بەرگی “داکۆکی لە خود” لەبەر پەلامارەکانی کردووە. ئەویش ئەوەیە کە خۆی دەپارێزێ لە گروپێکی تێرۆرست کە دەیانەوێ ئاشوب لە تورکیادا بنێتەوە. دیارە ئەمە درۆیەکی شاخدارە، بەڵام – لە پاسڤبوونی کورددا – تورکیا سەرکەوتوو بووە: قەناعەتی بە کۆمەڵی نیودەوڵەتی هێناوە، کە پ ك ك گروپێکی چەکداری تێرۆرستە. دیارە گەر پ ك ك چەکدار نەبوونایە، ئەم لافەی تورکیا قبوڵکردنی ئاسان نەبوو.

کۆمەڵێ نێودەوڵەتی، لەمرۆدا، سەرقاڵی پەتای کۆرۆنان و ئەو کەلێنە ئابووری و دارایە زەبەلاحەی، کە کۆرۆنا کردوویەتیە ئابووری جیهانەوە؛ ئەمیش خاڵێکی دیکەیە؛ کارێکی کردووە کۆمەڵی نێودەوڵەتی نایپەرژێتە سەر هەندێك کێشەی خۆرهەڵات، کە کاریگەریەکی ئەوتۆی لەسەر سیاسەتی نێودەوڵەتی.

خاڵی بنەڕەتی پەیوەستە بە کورد خۆیەوە. حکومەتی عێراق و پارتی و پاشکۆکانی – یەکێتی و گۆڕان، هێرشەکەی تورکیان، گەر قبوڵیش نەبێ، بیدەنگن لێی. لەمەش زۆرتر، پارتی بوونی بنکەی تورکی لە کوردستاندا وەك بەردەوامی و زاڵبوونی خۆی لە باشور و عێراقدا دەبینێ.

حزبی چوارەم بە کاریگەربوون، یەکگرتووی ئیسلامیە، کە هەمان ئایدیۆلۆجی ئیخوانی ئۆردۆغانی لەخۆگرتووە و ڕابەرەکەیان، عەلی قەرەداغی، بانگخوێنی ئۆردۆغان و حزبەکەیەتی. ئەمانیش سەرکەوتنی تورك بەسەر کورددا، بە سەرکەوتنی خۆیان دەزانن. لای ئەمان ئاین لە نەتەوە گرنگترە. لای ئۆردۆغان ئاین بەرگێکە بۆ کوردکوشتن. ئەمانیشی پێ هەڵخەڵەتاندووە. ئیدی، بەمجۆرە، هەموو حزبە کاریگەرەکان لەگەڵ تورکن.

باڵكێش: ئایا وڵاتانی دراوسێ ڕەزامەندن بەم هێرشانەی توركیا یان بۆ بێدەنگن؟

وڵاتانی دراوسێ، ئێران، سوریا و عێراقن. ئێران لاوازکردنی کوردی لە باشور پێ خراپ نیە، هەرچەندە ئێران سیاسەتی جیاوازە لە تورك و عێراق. پێدەچێ هێرشی تورکیا لە بەرژەوەندی ئێران بێ: یەکێتی زۆرتر دەخاتە باوەشیەوە. هاوکات ئێران، زۆنی دەسەڵاتی پارتی بۆ تورك بەجێ هێشتووە. ڕژێمی ئەسەد، کە ڕەنگە ڕوسیا پێشڕەوی بکات، پێدەچێ کوردی کردبێ بە کارتێكی ڕێکەوتن لەگەڵ تورکیادا بۆ کۆمەلێك بەرژەوەندی لە سوریا و لە لیبیادا. عێراق هیچ گرفتێکی نیە لە لاوازکردنی قەوارەی سیاسی هەرێمی کوردستاندا. ڕاستەکەی عێراق نوقمی کێشەی خۆیەتی، نایپەرژێتە سەر هەرێمی کوردستان. نابەجێ نیە گەر بڵێم، خۆ گەر رژێمی عێراق ئێستا بەهێز بووایە، لەگەڵ تورکیادا ڕێکدەکەوت بۆ گەڕاندنەوەی هەرێم بۆ عێراق. گەواهیشم هەیە. کە ڕیفڕاندۆمە سەرەڕۆ تاکڕەوەکە پیادەکرا، عەبادی سەرۆك وەزیرانی ئەودەم، لەگەڵ ئێران و تورکیادا ڕێککەوت سنور دابخەن و ئەوانەی لافی ڕیفڕاندەمیان لێدەدا، ٢٤ سەعاتی نەبرد پاڕانەوە لە عەبادی گفتوگۆیان لەگەڵ بکات. هەڵبەت دیارە ئامانجی سیاسی خۆیان پێکا: لاوازکردنی یەکێتی و گۆڕان و رەهاکردنی حوکمی بنەماڵە.

ڕەنگە بتوانرایە بەرەی دژە ئیخوانی ناوچەکە – سعودی،  میسر و کوەیت هاوکاری کورد بوونابا لە وەستاندەوە لە بەرامبەر هێرشی تورکیادا، بەڵام سیاسەتی کورد هێندە حەکیمانە نیە بتوانێ ئەم هاوکێشەی سیاسی ناوچەکە بخوێنێتەوە و کەڵکی لێ وەربگرێ. هەروەك دەکرا هەڵوێستی کۆمکاری عەرەبی بەکاربهێنرێ، کە دژی سیاسەتی پاوانخوازی تورکە.

باڵكێش: بێدەنگی ئەمریكا لەم پرسە چی دەگەیەنێت؟

ئەمەریکا لە ژێر سایەی ترەمپدا سیاسەتێکی جێگیری نیە. ترەمپ بایەخێکی گرنگ بە خۆرهەڵاتی نێوەند نادات. ئامانجی یەکەمی ترەمپ هەڵژاردنەوەیەتی وەك سەرۆك کۆمار. ڕایگشتی ئەمەریکاش لەگەڵ بەشداربوونی سوپای ئەمەریکادا نین لە دەری سنوری وڵاتەکە. هەروەها ترەمپ پێدەچێ هەندێك بەرژەوەندی خۆی لەگەڵ پۆتین و ئۆردۆغاندا هەبێ. کوردیش بێ باڵە لە ئەمەریکا؛ هیچ لۆبیەکی نیە. لەم جەنگەڵەدا، کە ناونراوە “کۆمەڵێ نێودەوڵەتی” دەبێ خۆت جێپێی خۆت بکەیتەوە. هیچ لایەك نایە مەمکەمژە بکات بە دەمتەوە.

باڵكێش: ئەركی حكومەتی هەرێمی کوردستان چیە لەم دۆخەداو دەبێت چیی بكات؟

حكومەتی هەرێمی کوردستان خاوەنەکەی پارتی و پاشکۆکانێتی – یەکێتی و گۆڕان  هیچ سیاسەتێكی دەرەوە نیە بەبێ بنەماڵەی حوکمڕانی هەولێر دابڕێژرێ  وەك باسم کرد، ئەمان پەلاماری تورکیا لە بەرژەوەندی خۆیان دەزانن. دیارە لە ڕاستیەوە زۆر دوورە، بەڵام لەنێو هەندێك بازنەی داخراودا ئەو دەنگۆیەیان بڵاودەکردەوە، کە تورك لەسەر داوای پارتی هێرشیان کردووە.

پارتی، تورك وەك هێزێك دەبینێ بۆ سەرکوتکردنی گەلی کوردستان و چاوترساندنی پاشکۆکانی. کاریگەریش بووە. هەروەها پارتی، پ ك ك بە مەترسی لەسەر خۆی دەزانێ و شەڕی پ ك ك پێ ناکرێ. خۆ ڕەنگە تورك فریادڕەسی بێ. دەنا گەر ئیرادەی گەل حوکمی بکردبا، دەبووایە هێزی گەلی کوردستانی لە دژی داگیرکردن بخرابا کار. بە هیچ جۆرێك مەبەستم لەوە نیە، شەڕی چەکدار لەگەڵ تورکدا بکرێ. هەڵبەت دەکرا سەدان هەزار کورد بڕژێنە سەرشەقامەکانی کوردستان و هەندەران، هێمنانە دژی هێرشی تورك بوونایە. ئەمە کاریگەری بێهاوتای دەبوو. هاوکات دەسەڵاتێکی هاوچەرخ دەیتوانی تواناش لە دەسەڵاتی بەغداد وەربگرێ. هەڵبەت دەسەڵاتی پارتی و یەکێتی، بەغداد وەك درێژکردنەوەی دەسەڵاتی کورد بەکارناهێنان. زۆرجار بەغداد جێی دوورخستەوەی نەیاران یان مەترسیدارانی ناو حزبەکانە.

زۆر کار دەکرا، دەکرا هەڵوێستی توندی فەڕەنسا، لە بەرامبەر بەشداری تورك لە لیبیادا، بکرابا بە دەرکێك بۆ لاوزکردنی تورك. هەڵبەت بە پێچەوانەوە شکاوەتەوە؛ هاوکاری پارتی – کە هێزی یەکەم و پێشڕەوە لە هەرێمی کوردستاندا – لەگەڵ تورکدا، هەڵوێستی کوردی لەبەرامبەر فەڕەنسا و هاوپەیمانانی لاواز کردووە.

باڵكێش : بۆچی لۆبی كوردی فشار لە ئەمریكا و ئەوروپا ناكات بۆ ئەوەی فشار لە توركیا بكەن؟

پارتی و یەکێتی لە ١٩٩١وە، کە دەسەڵاتی کوردستانیان قۆرغ کرد، بێوچان لە کاردان بۆ تواندنەوەی، نەك لۆبی کورد لە ئەوروپا و ئەمەریکادا، بەڵکو هەموو دەنگێکی دیکەی دەری ئەمان گەر لەگەڵیشیان تەبا بێ. بە دەرامەتی بێشومار و هەڕەشەی جدی، هەموو ئەو هەوڵانەی دەیان ساڵ بوو، خەڵکی سەربەخۆ کاریان لەسەر دەکرد، جێیان بە حزب گیرایەوە. دواتریش بزوتنەوەی گۆڕان، ئەوەی بە پارتی و یەکێتی لەنێو نەچوو، ئەمان تەواویان کرد. الاحسان بالتمام. چالاکێکی زۆر چوونە نێو گۆڕانەوە بە هیوای ڕیفۆڕم، نەیان زانی بزوتنەوەی گۆڕان دەبێ بە میچی دەستی پارتی. ئیدی شتێك نیە بە نێوی لۆبی کورد نە لە ئەوروپا و نە لە ئەمەریکادا.

لە بەرامبەریدا، لۆبی فەرمی و نافەرمی تورك هێجگار کاریگەرە لە پەسەندکردنی نارەتیڤی ئۆردۆغان. لەمەش زێدتر دەبێژەم، بوونی تورکێکی ڕەگەزپەرست و بوونی موسڵمانی تەسکبین لە دەستگاکانی ئەوروپا و ئەمەریکادا، بە تایبەت میدیاکاندا، کاریگەرە لە بە شەیتانکردنی کورددا.

سەرباری ئەوەش کە گوترا، حزبەکان دەیان ڕۆشنبیر و کەسی چالاکیان کڕی، تەنیا بۆئەوەی بێدەنگیان بکەن. ئێستا ئەمانە هەموو لە کەلاوەی حزبەکاندا ژەنگیان کردووە. هەڵبەت ئێستا هەموویان خاوەن دەرامەتن.

باڵكێش: ئایندەی كورد لە ناوچەكەدا چۆن دەبینن؟

من گەشبین نیم بە داهاتووی کورد لە ناوچەکەدا. کورد، وەك ئەوەی ئێستا هەیە؛ جیی هیوا نیە. لە سەرەوە ڕوونم کردەوە. داهاتووش هەر لەسەر ئەمڕۆ دادەڕێژرێ. جا بۆیە داهاتووشی پڕشنگدار نیە.

گۆڕانکاری کاتێك لە ئەقلدا سەرهەڵدەت چینێك، توێژێك یان دەستەیەکی کۆمەڵایەتی دەرك بەوە دەکەن کە ژیانی کۆمەڵ نالەبارە. گۆڕانکاری لە دۆخی مادی ژیاندا، لە سەرهەڵدانی هزری نوێدا کاریگەرە. لە سەرەتادا، کۆمەڵێك بۆچوون و چەمکی تەبا و ناتەبا سەرهەڵدەدەن. دواتر، لە ئەنجامی دیبەیتێکی بەربڵاودا لە دەستگا و گردبوونەوەی ناو کۆمەڵدا، دەبنە ستراتیجی گۆڕانکاری پۆزەتیڤ لە کۆمەڵدا.

ئەمڕۆ لە هەرێمی کوردستاندا، زەمینەی سەرهەڵدانی ئەم هزرە نیە، چونکە ژینگەیەکی تەندروست نیە بۆ تاوتوێی بۆچوونی جیاواز. ئەم ژینگەیە تەنیا ڕەهەندێکی نیە، بگرە هەموو بوارێکی ژیان دەگرێتەوە. لە کۆمەڵێکی هاوچەرخدا، چەندین سەرچاوەی سەرهەڵدانی هزری کۆمەڵایەتی هەیە، کە دەکرێ پەڕلەمان، میدیا، ئاین، فێرگەکان – زانکۆ، قوتابخانە، جێ تەکنیکیەکان، ئینتەلەجەنسیا، کۆڕ و کۆبوونەوەی گشتی، تۆڕی کۆمەڵایەتی، زۆری دیکە بن. هەڵبەت ئەم دەستگا و گردبوونەوانە هەموویان ئێستا گەر موڵکی کەسی دەستڕۆیشتوو، خێڵ و بنەماڵە نەبن، لەژێر ڕەحمەتی ئەماندان. لەمانەوە ئەقڵی تەندروستی گۆڕانکاری سەرهەڵنادات.

بۆ نمونە پەڕلەمان، سەرچاوەیەکی گرنگە بۆ دیبەیت لە نێوان حزبی نێو دەسەڵات و لایەنی ئۆپۆزیسیۆندا. لە هەرێمی کوردستاندا، ئۆپۆزیسۆن نیە و نابێ هەبێ. پەڕلەمان ڕۆڵی مۆری سەرکاغەز دەبینی؛ پاساو بۆ کاری حزبەکان دەهێنێتەوە. فرمانگەیەکی حزبیە. ڕاستە زۆربەی حزبەکان لە پەڕلەماندا بەشدارن؛ هەڵبەت هەموویان پێکەوە یەك ئەجەندەیان هەیە: مانەوەی دەسەڵات وەك ئەوەی هەیە.

ئیدی گەر ئەقڵێکی تەندروست سەرهەڵنەدات، بزوتنەوەیەکی کارای پۆزەتیڤیش سەرهەڵنادات. بگرە، لە ئەنجامی ئەم بارە ناتەندرەستەدا، کە هەموو ئازادیەك سەرکوتکراوە، کوردستان دەگۆڕێ، بەڵام بە ڕێی خەڵتانی خوێندا بۆ بارێکی دیکەی نادیار. هەڵبەت لەبەر ڕێگرتن لە سەرهەڵدان و گەشەکردنی هزری تەندروستی ڕیفۆڕم، ڕووباری خوێن تەنیا ڕێیە.